تربیت فرزند با الگوگیری از حضرت زهرا(س)
نویسنده مقاله:صدیقه کریمی مقدم
چکیده
اولین مکان مقدسی که انسان در بدو تولد در آن پرورش روحی و جسمی می یابد، محیط خانه و خانواده است .دامن پدر و مادر محیط مناسبی جهت پرورش بذر سعادت و یا شقاوت در دل فرزندان است، چرا که: «کودکان با علاقه و پیوندی که با اولیای خود دارند، آنها را نمونه و سرمشق خود قرار می دهند و می کوشند رفتارشان را با افعال آنها انطباق دهند.»بنابر این ضروری است که در زمینه ی ارتباط وتربیت فرزند آگاهی بخشی بیشتری صورت گیرد.در همین راستا شایسته است از زندگی مادر کاملترین انسانها الگوگیری شود.می توان گفت: یکی از وظایف سنگین و مهم حضرت زهرا(س)موضوع تربیت اولاد بود. هدفی که در این مقاله دنبال می شود، تبیین شیوه های تربیت فرزند باآموزه های حضرت زهرا (علیها السلام)می باشد،می توان گفت:این مقاله درصدد پاسخ به این سوال است که موفق ترین مادر یعنی حضرت زهرا(س) چه روش هایی را در پرورش وتربیت فرزند داشته اند؟ به نظر می رسد که حضرت زهرا(س) بتدریج همگام با رشد جسمی فرزند ، روش های مختلفی در تربیت فرزند ارائه نموده اند از جمله روش های تربیتی حضرت که مورد اهتمام این مقاله قرار گرفته است: رفتار واخلاق عملی،ایمان وتقوی، جلوه های عبادی، پرورش شخصیت ، شخصیت توحیدی و عاطفی ،پرورش روحیه ایثار، رعایت عدالت بین کودکان ،بازی با کودکان ، ایجاد رقابت ومسابقه بین فرزندان ، ارتباط علمی حضرت با فرزندان، آگاهی بخشی به فرزندان، توجه به حضور وغیاب فرزندان و استفاده از جلوه های هنری حضرت زهرا (س) می باشد.که از کتب تاریخی وحدیثی وکتبی که درباره زندگانی حضرت زهرا (س) می باشد جمع آوری گردیده وبه صورت کاربردی در اختیار مادران قرار گرفته است.امید است با به کار بستن شیوه های تربیتی آن حضرت، در تربیت و پرورش نسلی پاک همت گماریم.
کلمات کليدي
حضرت زهرا(س)، کودک ،تربیت ، مادر،پرورش، شخصیت
مقدمه
اسلام، شخصیت آینده کودک را مرهون تربیت و پرورش و مراقبت پدر و مادر می داند. تمام حرکات و سکنات و کردار و گفتار پدر و مادر بر روح حساس و لطیف فرزند تأثیر می گذارد. پدر و مادر وظیفه دارند که با کمال دقت، مراقب آینده کودکانشان باشند و مواظب باشند طفل بی گناه که نهادش بر خوبی آفریده شده است، فاسد و بدبخت نگردد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «ادّبوا اولادکم فإنکم مسئولون؛ فرزندان خود را تربیت کنید، چراکه در برابر آنان مسئولیت بزرگی دارید.»
با کمی دقت به سیره ائمه علیهم السلام که الگوهای بی نظیر در تکامل زندگی بشر هستند، درمی یابیم که هر یک از آن بزرگواران با ظرافت و حساسیت و دقت نظر، مسائل تربیتی فرزندان به ویژه پرورش روح و شخصیت آنها را پی می گرفتند.
بی شک توفیق بی مانندی که این بزرگواران و به ویژه حضرت زهرا علیهاالسلام ، به عنوان الگوی مادر مسلمان، در تربیت کودکان داشتند، ناشی از معرفت عمیق و صحیح ایشان از دستوراتی بود که اسلام درباره انسان ارائه کرده است و روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه علیهاالسلام بهترین شیوه و تجربه برای ساختن نسلی پاک و سعادتمند است.وجود مطهر و روح بی آلایشی که نسلی پاک را به تاریخ هدیه کرد و در حقیقت، مادر روزگار همچو آن را به خود ندیده و نخواهد دید و بر ماست که با به کار بستن شیوه های تربیتی آن حضرت، در تربیت و پرورش نسلی پاک همت گماریم تا از این رهگذر، سعادت جاودان خود و فرزندانمان را تأمین کنیم. درباره زندگاني حضرت زهرا(س) كتاب هاي بسياري به رشته تحرير درآمده امّا بررسي كاربردي و ارائه الگوهاي رفتاري آن حضرت كمتر مورد توجّه قرار گرفته است. كه در اين مقاله به طور مختصر به برخي از الگوهاي رفتاري آن حضرت در تربیت فرزند اشاره مي شود؛از جمله: رفتار واخلاق عملی،ایمان وتقوی، جلوه های عبادی، پرورش شخصیت ، شخصیت توحیدی و عاطفی ،پرورش روحیه ایثار، رعایت عدالت بین کودکان ،بازی با کودکان ، ایجاد رقابت ومسابقه بین فرزندان ، ارتباط علمی حضرت با فرزندان، آگاهی بخشی به فرزندان، توجه به حضور وغیاب فرزندان ، استفاده از جلوه های هنری ؛ البته قبل بیان این الگو ها به شرح واژه ی تربیت ، آغاز پرورش اخلاقی کودک و تاثیر شخصیت معنوی مادر برکودک پرداخته می شود.
تربیت چیست؟
تربیت، کوشش و تلاش آگاهانه انسان برای ایجاد تغییر مطلوب است که معنی مطلوب و طرز برداشت آن از جامعه به جامعه دیگر فرق می کند. (قائمی، ۱۳۷۲، ص ۱۳) «باید توجه داشت که تربیت فقط اختصاص به انسان ندارد و هر موجودی که قابلیت رشد داشته باشد صادق است و هر گاه در مورد انسان به کار رود کلیه ابعاد وجودی وی را شامل می شود» (رهبر و رحمیان، ۱۳۸۱، ص ۶) برای این تربیت برای انسان ضروری است که تربیت یکی از ضروریات حیات انسان است آن کسی که تربیت نیابد نه تنها خود را تلف کرده بلکه از لحاظ اجتماعی زیان عظیمی از او متوجه مردم نیز خواهد شد؛ فرزند چون گیاهی است که برای رشد، به امکانات گوناگون نیاز دارد، تربیت بر این اساس دارای اهمیت زیادی است.(قائمی، ۱۳۷۲، ص ۱۴) تربیت مجموعه رفتارهایی است که روابط ما را شکل می دهد.
آغاز پرورش اخلاقی کودک
کودک از زمانی که پا به عرصه وجود می گذارد، روح او چون لوحی سفید آمادگی پذیرش هر نقشی را دارد و اولین نقاشی که شخصیت او را جزء به جزء ترسیم می کند، مادر است.
آنچه از کودکی بر ضمیر شخص نقش می بندد، درمراحل بعدی زندگی او آثار مهمی از خود بر جای می گذارد. در روایتی آمده است:
مادری نزد دانشمندی رفت و گفت: فرزندم چهار ساله است، از چه زمانی باید تربیت او را شروع کنم؟ مرد دانشمند جواب داد: اگر تا کنون تربیت او را آغاز نکرده ای، عمر او را بیهوده تلف ساخته ای؛ زیرا از موقعی که اولین تبسم بر لب های طفل ظاهر می گردد، زمان تربیت او آغاز می شود.
حضرت زهرا (علیهاالسلام )از آغازین لحظات زندگی فرزندانش، آنها را بزرگ و گرامی داشت و درصدد تربیت آنها برآمد.
تأثیر شخصیت معنوی مادر بر کودک (وراثت)
مجموعه خصلت های روحی و روانی مادر، عامل مؤثری در تکوین شخصیت کودک است. طینت پاک و الهی مادر بر وجود فرزندان چنان اثر می گذارد که زمینه الهی شدن آنها را فراهم می سازد.
برتری و شایستگی های روحی و روانی حضرت زهرا (علیهاالسلام )عامل مهمی در شکل گیری شخصیت کودکان بزرگوارش بود، چنان که در زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام می خوانیم:
اشهد انک نورا فی الاصلاب الشامخه و الارحام المطهره لم تنجسک الجاهلیه بانجاسها.
شهادت می دهم که نوری بودی در صلب مردان بزرگ و در رحم زنانی پاک که هرگز آلوده به ناپاکی های جاهلیت نگردید.
شخصیت عظیمی چون امام حسین (علیه السلام) نیز از دامان پاک و سرشت الهی ای، چون زهرای مرضیه مقدور و ممکن شده است.
بنابراین، هر مادری که می خواهد فرزندانی باایمان و خداشناس داشته باشد، شایسته است که در ابتدا بر ایمان و تقوای خود بیفزاید تا بتواند فرزندانی پاک و خداپرست را پرورش دهد.
تأثیر نام نیکو بر شخصیت فرزند
نام گذاری، برای طفل اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا اولین چیزی که در فهم لطیف و حساس کودک راه پیدا می کند، نام و شهرت اوست و اینکه این نام حامل چه بار فرهنگی و معنایی است، تأثیر شگرفی بر روح و روان او دارد، بدین جهت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام )، یکی از حقوقی را که فرزندان بر عهده پدر دارند، نام نیکو و پسندیده می شمارد و می فرماید:
«حق الولد علی الوالد انّ یحسن اسمه» تعیین نام مناسب، حقی است که فرزند بر ذمه پدر خود دارد.
حضرت زهرا (علیهاالسلام) با هم فکری و همیاری پیامبر (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) زیباترین نام ها را برای فرزندانش انتخاب کرد و حقی که بر عهده داشت به بهترین شکل ممکن ادا کرد تا زمینه ای برای پرورش هر چه بهتر روح و روان فرزندانش به وجود آید.
رفتار و اخلاق عملی
با پند و اندرز نمی توان صحت و درستی صفات اخلاقی ای را که رعایت نمی شود، به دیگران اثبات کرد و آموخت. کسی که می خواهد دیگری را تربیت کند، باید در عمل، به آنچه می گوید پای بند باشد. مادری که به تربیت فرزند خود علاقه مند است، باید خود، دارای فضایل اخلاقی باشد و همواره رفتار صحیح را رعایت کند تا فرزندانش با آسودگی خاطر، در عمل از او الگو گیرند.
حضرت زهرا (علیهاالسلام) با عمل به آنچه می فرمود، فرزندانش را با اخلاق و رفتار اسلامی آشنا می ساخت، چنان که امام حسن علیه السلام می فرماید:
مادرم، فاطمه علیه السلام را دیدم که شب جمعه در محراب خویش به عبادت ایستاده بود و پیوسته در رکوع و سجود بود تا اینکه سپیده صبح بردمید و از او می شنیدم که برای مردان و زنان مؤمن دعا می کرد و نامشان را بر زبان جاری می ساخت و بر ایشان بسیار دعا می کرد، ولی برای خویش هیچ دعا نمی کرد، من به او گفتم: ای مادر! چرا همان گونه که برای دیگران دعا می کنی، برای خود دعا نمی کنی، فرمود: یا بنیّ! الجّار ثم الدّار؛ ای پسرکم! نخست باید همسایگان را دریافت، آن گاه به خانه پرداخت.
حضرت نصیحتی را به فرزندش آموخت که از شب تا به صبح به آن عمل کرده بود و چنین پند و اندرزی است که اثر می گذارد و تربیت می کند. (احمدی،1374، ص 35)
ایمان و تقوی
بین دانشمندان بحث و گفت و گوست که برنامه تعلیمات و تربیت های دینی از چه زمانی باید درباره کودک اجرا شود. گروهی معتقدند کودک تا به حد بلوغ و رشد نرسد، استعداد درک افکار و عقاید دینی را ندارد و نباید تحت تربیت دینی قرار گیرد. گروه دیگری عقیده دارند که اطفال نیز لیاقت و استعداد این را دارند که تحت تربیت دینی قرار گیرند، و مربیان می توانند موضوعات و مطالب دینی را ساده و قابل فهم سازند و به کودکان تلقین کنند و آنان را با آموزه های دینی آشنا کنند تا اعمال و برنامه های آسان دین را انجام دهند و با اعمال و افکار دینی نشو ونما کنند. اسلام نظریه دوم را می پذیرد و دستور می دهد کودکان را از هفت سالگی به نماز وادار کنید.( سید مرتضی، ج2، ص149). پیامبر تلقینات دینی را از همان بدو تولد در خانه حضرت زهرا (علیها السّلام) به مرحله اجرا درآورد. زمانی که امام حسن به دنیا آمد، او را بوسید و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و در باره امام حسین هم این عمل را انجام داد. (سید مرتضی،ج2،ص241)
جلوه های عبادی
در کنار مهرورزی مادرانه، شاهد برخوردهای خردمندانه حضرت در باره فرزندانش هستیم تا همیشه و در هر حال رایحه معنویت در خانواده او مشام جان عزیزان وی را نوازش کند. از این روی، هنگام غروب آفتاب یا شب های قدر، اجازه خواب به کودکان خود نمی داد، بلکه اگر هر یک خواب بودند آنها را بیدار می کرد و با خوردن غذای سبک به آنها، برای بیدار نگه داشتن آنان در شب قدر می کوشید. (احمدبن حنبل،ج1، ص236؛ الذریه الطاهره، ص149)
افزون بر جلوه های عبادی، در مسائل معرفتی نیز عزیزان خود را به محضر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرستاد تا قرآن بیاموزند و نسبت به احکام و آموزه های دینی، آگاهی افزون تری به دست آورند.
در یک نگاه، فاطمه (علیها السّلام) در جلوه های مهر و عاطفه بسیار عطوف و پر مهر بود، ولی هرگز عاطفه را بر وظیفه ترجیح نمی داد. به همین دلیل، وقتی خبر شهادت فرزندش امام حسین (علیه السّلام) در کربلا و چگونگی آن وقایع را شنید، بسیار گریست. اما برای یاری آیین اسلام و آبیاری نهال دین، این مصیبت سنگین را پذیرفت و عرض کرد: «پدرجان! در برابر خواسته خداوند، تسلیم و راضی ام و به خدا توکل می کنم».( فرات کوفی، ص55)
همچنین روزی که در زمان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، بلال شلاق روزهای جنگ را از زهرا (علیها السّلام) خواست تا یکی از اصحاب، با آن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را قصاص کند، آن بانو اندوهگین و مضطرب رو به بلال کرد و گفت: «ای بلال! به فرزندانم حسن و حسین بگو نزد آن مرد بروند تا او آن دو را قصاص کند و نگذارند پیامبر را قصاص کند». (شیخ صدوق،ص376؛ فیض کاشانی، ج8، ص276؛ ابن شهر آشوب،ج1، ص235)
پرورش شخصیت
دانشمندان روان شناس می گویند: تربیت کننده باید شخصت کودک را پرورش دهد و اعتماد به نفس را به او تلقین کند؛ او را بزرگ نفس و با شخصیت بار بیاورد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)در پرورش شخصیت اولاد حضرت زهرا (علیها السّلام) کوشش می کرد و زهرا و علی (علیه السّلام) نیز از همین برنامه متابعت می کردند. هرگز نشد که کودکان را تحقیر کنند و شخصیت آنان را در حضور دیگران کوچک سازند و بر روحشان ضربه وارد کنند. از این روی، طبعاً بزرگ و آقا تربیت شدند. جابر می گوید: «روزی داخل خانه رسول خدا شدم. دیدم حسنین بر پشت آن حضرت سوارند و آن جناب با دست و پا راه می رود و می فرماید: بهترین شتر، شتر شماست و بهترین سوار شمایید».(محمدباقر مجلسی ج43، ص285)
پرورش شخصیت توحیدی
پدران و مادران مکلفند تا فرزندان خویش را با روحیه خداپرستی آشنا سازند و شوق عبادت و تقرب به خالق بی همتا را در آنان پرورش دهند.
کودکانی که از نخستین روزهای حیات خویش، با ایمان به خدا تربیت می شوند، اراده ای قوی و روانی نیرومند دارند. از همان دوران کودکی، رشید و باشهامت هستند و نتایج درخشان ایمان، از خلال گفتار و رفتارشان به خوبی مشهود است.
از اساسی ترین مسائلی که بزرگ بانوی اسلام، در منطق رفتاری خود در تربیت کودکانش بر آن تأکید می ورزید، توجه به روحیه عبادت و حس خداپرستی در فرزندانش بود.
آن یگانه مربی روزگار چنان شوق بندگی و عبودیت و خضوع در برابر معبود را در دل و جان فرزندانش تقویت می کرد که آنان بهترین کارها و بالاترین لذت ها و زیباترین دقایق را لحظات عبادت و تقرب به خدا می دانستند.
حضرت زهرا علیهاالسلام روحیه تعبد و بندگی را از کودکی به فرزندانش می آموخت و آنها را در حد طاقتشان با عبادت آشنا می ساخت، به گونه ای که حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان کودکان خود را به بیداری و نخفتن وادار می کرد.
حضرت در روز بچه ها را می خوابانید تا کاملاً استراحت کنند و غذای کمتری به آنان می داد تا بدین گونه زمینه و موقعیت بهتر و مطلوب تری از نظر جسمی و روحی برای شب زنده داری داشته باشند. او به حدی در این کار جدی و قاطع بود که نمی گذاشت احدی از اهل خانه خوابش ببرد و می فرمود: «محروم است کسی که از برکات شب قدر محروم بماند.»
گویا فاطمه (علیهاالسلام) می خواهد از دوران کودکی در قلب پاک فرزندان خود جمال خدا را به تجلی و جان و زبانشان را به حلاوت و شیرینی عبادت آشنا کند و محبوب راستین را به آنان نشان بدهد تا در جوانی جذب جلوه های دروغین نشوند. این روش تربیتی فاطمه علیهاالسلام ، به عنوان یک سنت بسیار پسندیده و قابل اجرا، درگفتار امامان معصوم نیز به چشم می خورد.
پرورش شخصیت عاطفی
یکی از مهم ترین نیازهای هر کودک برخورداری از عواطف پاک و مهر و محبت خانواده و خویشاوندان و والدین است. هنگامی که کودک از زلال محبت خانواده سیراب شد و عطش محبت و توجه عاطفی او برطرف گردید، با روانی آرام و سلامت و پرنشاط پا به عرصه اجتماع می گذارد تا همگان از برکات وجود او بهره مند شوند. یکی از راه های پرورش شخصیت عاطفی کودک، ابراز محبت به اوست.
محبّت به فرزند
دانشمندان علوم تربيتي مي گويند: كودكان در تمام دوران كودكي به محبّت و اظهار علاقه نيازمندند. كودك مي خواهد پدر و مادر او رادوست داشته باشند و نسبت به او اظهار علاقه كنند. كودك چندان توجّهي به لباس، خوراك و محلّ زندگي ندارد امّا به اين موضوع توجّه دارد كه آيا او را دوست دارند يا نه؟
درس محبّت در خانه حضرت زهرا(س) به طور كامل ارائه مي شد و آن حضرت كه خود ازسر چشمه محبّت وعطوفت رسول خدا(ص) سيراب شده و قلبش كانون محبّت به همسر و فرزندانش بود در اين جهت نيز وظيفه مادري خود را به بهترين شكل انجام مي داد.
سلمان فارسي مي گويد: روزي حضرت فاطمه زهرا(س) راديدم. مشغول آسياب كردن غله بود. فرزندش حسين(ع) به گريه افتاد و بي تابي مي كرد. عرض كردم: براي كمك به شما، غلّه را آسياب كنم يا بچّه را آرام نمايم؟. حضرت فرمود: من به آرام كردن فرزند اولي هستم. شما آسياب را بچرخانيد. (حسيني شاهرودي، صفحه 14)
بوسیدن و ملاطفت با کودکان
یکی دیگر از راه های پرورش شخصیت عاطفی کودک، بوسیدن و ملاطفت با کودکان است.بوسه های مکرر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر رخسار و دست و بازوی فاطمه علیهاالسلام نشانه ای از ابراز علاقه آن حضرت به فرزندش بود. آن حضرت به محبت کردن و توجه به کودکان بسیار اهمیت می داد، چنان که: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله امام حسن علیه السلام را می بوسید و نوازش می کرد، اقرع بن حابس عرض کرد: من ده فرزند دارم، ولی تا به حال هیچ یک از آنان را نبوسیده ام. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله غضبناک شد و فرمود: اگر خدا محبت را از قلب تو گرفته است، من چه کنم؟ هر کس نسبت به اطفال ترحم نکند و احترام بزرگ سالان را نگه ندارد، از ما نیست.
حضرت زهرا علیهاالسلام نیز که تربیت یافته چنین مکتبی بود، با بوسیدن مکرر فرزندان خود، شخصیت عاطفی آنها را پرورش می داد.
رعایت نظم و حقوق دیگران
والدین باید مراقب کودک باشند تا از حد خود تجاوز نکند و حقوق دیگران را نیز محترم بشمارد. کودک باید منظم باشد، و نظم در زندگی را باید به او یاد داد. باید چنان تربیت شود که نه از گرفتن حقش عاجز باشد و نه حقوق دیگران را پایمال کند. این درس تربیتی به طور کامل در خانه حضرت زهرا (علیها السّلام) اجرا می شد؛ به قدری در این باره دقت می شد که حقوق و نظم را در کوچک ترین موارد رعایت می کردند. برای مثال، امام علی(علیه السّلام)، می فرماید: «روزی پیامبر اکرم در منزل ما استراحت می کرد، حسن آب خواست. رسول خدا برخاست، قدری شیر دوشید و در ظرفی کرد و به دست حسن (علیه السّلام) داد. حسین از جای خویش بلند شد و خواست کاسه شیر را از دست حسن بگیرد، اما پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مانع شد. حضرت زهرا (علیها السّلام) که این منظره را تماشا می کرد، عرض کرد: یا رسول الله! گویا حسن را بیشتر دوست دارید؟ ایشان پاسخ داد: چنین نیست، بلکه علت دفاع من از حسن این است که او حق تقدم دارد و زودتر از حسین تقاضای آب کرده است. باید نوبت را مراعات کرد». (ابن شهرآ شوب،ج3، ص394)
پرورش روحیه ایثار
مقدم داشتن دیگران بر خود، اصلی بسیار ارزشمند و انسانی است که هر کس، نمی تواند دارنده آن باشد. حضرت زهرا علیهاالسلام فرزندانش را با چنین روحیه ای پرورش داده بود.
آنجا که پس از یک روز گرسنگی، وقت افطار، در به صدا در می آید و گرسنه بی سرپرستی درخواست طعام می کند، پس از آنکه حضرت علی و فاطمه علیهماالسلام طعامشان را که قرص نانی بود تقدیم آن فقیر می کنند، فرزندان آنها نیز که پرورش یافته چنین پدر و مادری هستند، دیگران را بر خود مقدم می شمارند و قرص نان خود را به فقیر می دهند و این عمل تا سه شب تکرار می شود و نتیجه این روحیه ایثار و از خود گذشتگی، آن می شود که فرزندان بزرگوار آن حضرت تمام هستی خود را برای پیشرفت و تکامل انسانیت فدا می کنند.
رعایت عدالت در بین کودکان
رفتار هماهنگ و عادلانه، و بذل محبت و توجه به طور مساوی به فرزندان، اصل سازنده ای است که تا اعماق وجود کودک اثر می گذارد. در روایات معصومان (علیه السّلام) نیز سفارش شده است که پدر و مادر از تبعیض و عدم رعایت انصاف پرهیز کنند وعدالت را سرلوحه اعمال خویش قرار دهند. نمونه هایی در زندگی خانوادگی حضرت زهرا (علیها السّلام) دیده می شود که نشانگر توجه و دقت نسبت به این موضوع مهم می باشد. روزی رسول اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، امام حسن و امام حسین (علیه السّلام) را بر دوش گرفته، آنان را مورد لطف و نوازش خود قرار دادند و سپس رو به آنها کرده و فرمودند: با هم کشتی بگیرید. آنها به خواست پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) کشتی گرفتند. حضرت زهرا (علیها السّلام) می گوید: من دیدم پدرم با جملاتی حسن را تشویق کرده و درصدد تقویت اوست. بدین سبب به پدرم گفتم: ای پدر بزرگوار! از شما تعجب می کنم که یکی را بر دیگری ترجیح می دهید؛ آن هم بزرگ تر را بر کوچک تر. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)فرمود: دوستم جبرئیل حسین را تشویق می کند و من حسن را تشویق می کنم. (ابن شهرآ شوب،ج3، ص394) در این روایت تاریخی، اهتمام حضرت زهرا (علیها السّلام) به عدم تبعیض بین کودکان قابل توجه و تامل است.
توجه به نیازهای کودک
یکی از عوامل موثر در سلامت و نشاط روحی و جسمی فرزند، تغذیه و بهداشت است. این مهم از نگاه حضرت زهرا (علیها السّلام) نیز دارای اهمیت و جایگاه خاص بوده است. زمانی که مسلمانان به علت کمبود آب، سخت در مضیقه بودند، حضرت زهرا (علیها السّلام) حسنین(علیه السّلام) را نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آورد و عرض کرد: «یا رسول الله! فرزندان من خردسال اند و تحمل تشنگی را ندارند». پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که نگرانی دخترش را در این باره به جا دید، زبان مبارکش را در دهان حسنین (علیه السّلام) قرار داد و با تر کردن دهان آنها، حضرت زهرا (علیها السّلام) را از نگرانی درآورد و دو طفل کوچکش را نیز از تشنگی شدید نجات داد.(ابن شهرآ شوب،ج3، ص394)
بازی با کودکان، روش مؤثر در تربیت
بازی، شیوه ای است که تأثیرات مثبت و گوناگونی را بر روحیه فرزند به جای می گذارد، خلاقیت او را شکوفا و عواطف کودکانه او را از محبت سیراب می سازد. بازی کودکانه مادر با فرزندان، رشد جسمی و فکری کودک را سرعت می بخشد و احساسات پاک مادری را به او منتقل می کند، نشاط، شادابی، خلاقیت، ابتکار و نوآوری و اعتماد به نفس را در او ایجاد و زمینه را برای ظهور استعدادهای نهفته کودک فراهم می آورد.
حضرت فاطمه علیهاالسلام از همان دوران کودکی با فرزندانش هم بازی می شد و به این نکته نیز توجه داشت که در بازی، نوع الفاظ و حرکات مادر سرمشق کودک قرار می گیرد، بنابراین باید از کلمات و جملات مناسبی استفاده کرد. افزون بر این باید در قالب بازی و شوخی، شخصیت کودک را تقویت ساخت و او را به داشتن نیکی ها و ارزش های اکتسابی تشویق و راهنمایی کرد.
نقل شده است حضرت با فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام بازی می کرد و او را بالا می انداخت و می فرمود: « اشبه أباك يا حسن و اخلع عن الحق الرّسن و اعبد الهاً ذامنن و لا توال ذا الا حسن يعني (مجلسی، ج43، ص286؛ احمدبن حنبل، ج6، ص283)« پسرم حسن، مانند پدرت باش، ریسمان ظلم را از حق بر کن، خدایی را بپرست که صاحب نعمت های متعدد است و هیچ گاه با صاحبان ظلم و تعدی، دوستی مکن.»
همچنین نقل شده است که وقتی فرزندش حسین علیه السلام را بازی می داد، این گونه می فرمود: « انت شبيه بأبي لست شبيهاً بعلي (اربلی، ص49؛قندوزی،ص93) يعني ؛ تو به پدر من (پیامبر) شبیهی و به پدرت علی شباهت نداری.»
ایجاد رقابت و مسابقه بین فرزندان
مسابقه از جمله ابزارهایی است که روح اعتماد به نفس و مشکل ستیزی را در کودک زنده نگه می دارد. در جریان بررسی سیره تربیتی حضرت زهرا (علیها السّلام) به موارد زیادی بر می خوریم که تنها به نقل نمونه زیر اکتفا می کنیم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای ایجاد رقابت و سلحشوری بین دو فرزند خویش فرمود: هر کس خط بهتری دارد قدرت بیشتری دارد. حسنین (علیه السّلام) هر کدام خطی نوشتند و برای قضاوت نزد حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) رفتند. اما رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) داوری نکرد و آن دو را نزد مادرشان هدایت کرد. حضرت زهرا (علیها السّلام) با نگاهی به دو خط دانست که داوری بسیار مشکل است. در این جا به حضرت الهام شد که قضاوت نهایی را به تلاش آنان واگذار کند. از این روی، فرمود: من دانه های گردن بند را با پاره کردن رشته آن بر سر شما می ریزم. هر کدام از شما دو نفر دانه های بیشتری بردارد. خط او بهتر و قدرت او بیشتر است. (ابن حجر عقلانی، ج8، ص97؛ فیروز آبادی،ج3، ص21)
دعا برای سلامتی فرزندان
از وظایف والدین، دقت در سلامت جسم فرزندان است. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام به عنوان الگو و مادر نمونه، با حساسیت بالایی این مسئله را پی گیری می کرد و چنان چه فرزندانش بیمار می شدند، با توکل به خدا و دعا به درگاه او برای آنها طلب سلامتی می کرد.
همان گونه که ابن عباس می گوید:
حسنین بیمار شدند، پیامبر با جمعی از یاران به عیادتشان آمد و به علی علیه السلام گفتند: ای ابوالحسن خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی، علی علیه السلام و فاطمه و فضه خادمه نذر کردند که اگر آنها شفا یابند، سه روز روزه بگیرند.
ارتباط علمی حضرت زهرا با فرزندان
حضرت مجتبی علیه السلام در پنج سالگی هر روز به مسجد می رفت و از کلمات و مواعظی که پیغمبر اکرم در مسجد بیان می فرمود، همه آنچه را به ذهن مبارک خود می سپرد، به خانه می آمد(و به اقتضای ادای حق علم که نشر است) برای مادر بزرگوار خود حرف به حرف بیان می کرد و چون امیرالمؤمنین علی علیه السلام به خانه تشریف می آورد، حضرت صدیقه طاهره علیهاالسلام آنها را برای آن جناب بازگو می کرد. روزی حضرت علی علیه السلام پرسید: ای فاطمه، تو به مسجد حاضر نبودی از کجا این کلمات را فهمیدی؟ گفت: فرزندم حسن هر روز آنچه پدر بزرگوارم بر منبر می گوید، بی کم وکاست به همان ترتیب برایم بیان می کند. (انصاری،1385، ص51)
چنان که گفتیم، فاطمه زهرا علیهاالسلام با کودکان خود گفت وگوهای علمی داشت و آنان را به بیان نطق علمی تشویق می کرد و این کار مادر افزون بر انس امام حسن مجتبی علیه السلام با مسجد، سبب می شد که وی با شوق و اشتیاق همه مواعظ و کلمات پیامبر را به ذهن بسپارد.
آگاهي بخشي به فرزندان
حضرت زهرا(س) از همان آغاز كودكي فرزندانش، عبادت خداي تعالي را در روح و روان آن ها تثبيت كرد و خوي پرستش خداي يكتا را در فطرت لطيف آن ها سرشت و از همان آغاز به آن ها علم آموخت و آن ها را براي كسب معارف و تشويق در فراگيري، آماده مي كرد، به عنوان مثال به فرزندش حسن(ع) كه هفت ساله بود مي فرمود: « به مسجد برو، آن چه را از پيامبر(ص) شنيدي فرا گير و نزد من بيا و براي من بازگو كن». (محمّدي اشتهاردي،ص 64)
توجه به حضور و غیاب فرزندان
بی توجهی به نظارت بر فرزندان به ویژه در رفت وآمدهای اجتماعی آنها، نتایج زیانباری به دنبال دارد. با توجه به خطرها و تهدیداتی که هر لحظه سعادت یک جوان را در معرض نابودی قرار می دهد، لازم است رفتار آنها به ویژه در هنگام ورود به خانه و خروج از آن به دقت بررسی شود. گفتنی است که اعتیاد، فساد، انحرافات فکری و بسیاری از خطرات دیگر از همین بی توجهی پدر و مادر آغاز می شود. حضرت زهرا (علیها السّلام) با فداکاری و محبت خاصی که نسبت به فرزندانش نشان می داد، مراقب تمام حرکات و سکنات آنها بود و به دقت آنها را زیر نظر داشت. نقل شده است که روزی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عازم خانه دخترش فاطمه شد. چون به خانه رسید، دید فاطمه مضطرب پشت در ایستاده است. آن حضرت فرمود چرا اینجا ایستاده ای؟ فاطمه (علیها السّلام) با آهنگی مضطرب عرض کرد: فرزندانم صبح بیرون رفته اند و تاکنون هیچ خبری از آنها ندارم. پیامبر به دنبال آنها روانه شد. چون به نزدیک غار جبل رسید، آنها را دید. که در کمال سلامت مشغول بازی اند. آنها را به دوش گرفت و به سوی مادرشان روانه شد. این واقعه، خود نمونه ای گویا از توجه و اهمیت دادن حضرت زهرا (علیها السّلام) به حضور فرزندان خردسالش است. (امینی، ص 44)
استفاده از جلوه های هنری
استفاده از جلوه های هنری همچون شعر، برای پرورش کودکان، فرازی دیگر از عشق، علاقه و احترام زهرای مرضیه (علیها السّلام) نسبت به فرزندان است. حضرت زهرا (علیها السّلام) زمانی که با فرزندان خود بازی می کرد، به تربیت روحی و پرورش جسمی آنان می پرداخت و در قالب زیبایی اشعار ادیبانه می فرمود:
اشبه ایاک یا حسن واخلع عن الحق الرسن … و اعبد الها ذا المنن و لا توال ذا الاحن؛ (مجلسی، ج43، ص286؛ احمدبن حنبل، ج6، ص283«)حسن جان! مانند پدرت علی باش و ریسمان از گردن حق بردار خدای احسان کننده را پرستش کن و با افراد دشمن کینه توز دوستی نکن.»
همچنین به دیگر دلبند خویش می فرمود:
انت شبیها بابی لست شبیها بعلی؛ (اربلی، ص49؛قندوزی،ص93)
«حسین جان! تو به پدرم رسول خدا شباهت داری نه به پدرت علی(علیه السّلام). امام علی(علیه السّلام) سخنان همسر مهربان و پرنشاط خویش را می شنید و چهره پرشوق او با تبسمی شیرین زیباتر می شد. مهربانی حضرت زهرا (علیها السّلام) نسبت به فرزندانش به گونه ای بود که گاه در مریضی آنان سه روز، روزه نذر می کرد تا شکر سلامت انجام دهد. حتی پیش از وفات، سفارش مهرورزی به کودکان خویش را به همسرش می کند و می فرماید: علی جان! درباره فرزندانم به تو سفارش مهربانی و خوش رفتاری می نمایم و سفارش می کنم که پس از من با دخترخواهرم امامه ازداوج کنی؛ زیرا او همانند من به فرزندانم دلسوز و مهربان است. (طبرسی، ص59؛ شیخ حرعاملی، ج1، ص321)
نتیجه گیری
پاکی دامن، کسب آمادگی برای فرزند پروری و مال دنیا را وسیله دانستن، بستری مناسب بود که فاطمه در آن پا به عرصه وجود گذاشت. برخی از اصول وروش هایی که در زندگی حضرت زهرا (علیها السّلام) در شمار آداب عادی بودند برای تربیت فرزند، عبارت اند از: رفتار واخلاق عملی،ایمان وتقوی، جلوه های عبادی، پرورش شخصیت ، شخصیت توحیدی و عاطفی ،پرورش روحیه ایثار، رعایت عدالت بین کودکان ،همبازی شدن با کودکان ، ایجاد رقابت ومسابقه بین فرزندان ، ارتباط علمی با فرزندان، آگاهی بخشی به فرزندان، توجه به حضور وغیاب فرزندان و استفاده از جلوه های هنری.با استفاده از این الگوها می توان در امر مهم تربیت فرزند موفق بود.
آنچه بیان شد نمایشگر توان اندکی بود که برای نمایاندن روش های الگویی- کاربردی مناسب در تربیت فرزند زندگانی حضرت فاطمه (علیه السّلام) به عمل آمد؛ و به هیچ صورت نمی تواند حق مطلب را درباره آن بانوی معظم اسلام، نمونه عینی یک انسان متعالی و هدفمند و الگوی کامل و حقیقی، ادا کرده باشد. تلاش کودکانه ای می ماند که به خیال ساختن قصری بلند و زیبا در سر، به گردآوری پاره سنگ ها و آجرهایی محدود می شود شایسته است محققان در تمام ابعاد زندگانی حضرت به شیوه های کاربردی وعملی قلم بزنند.و سرانجام اینکه:
یک زبان خواهم به پهنای فلک … تا بگویم وصف آن شه ملک
منابع تحقیق
1. قرآن کریم.
2. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، موسسه انتشارات علام، قم.
3. احمدبن حنبل، مسند احمد، دارالصادر، بیروت.
4.احمدی، حبیب الله (1374) فاطمه الگوی زندگی، ناشر: حبیب الله احمدی، قم.
5. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، نشر ادب حوزه، قم.
6. امینی، ابراهیم، فاطمه زهرا (علیه السّلام) بانوی نمونه اسلام، شفق، چ15، چاپ اعتماد، قم.
7.انصاری، عذرا (1385ش) جلوه های رفتاری حضرت زهرا (علیها السّلام) چ11، موسسه بوستان کتاب، قم.
8.حسینی،سید محمد،(1385ش) الگوهای رفتاری حضرت زهرا (س) در تربیت فرزند، جامعه مدرسین، مرکز انتشارات اسلامی قم.
9..سید مرتضی (1365) ، الشافی، مکتبه الیمن الکبری، یمن.
10. شیخ صدوق (1362) ،الخصال، ترجمه علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین، مرکز انتشارات اسلامی قم.
11. شیخ طبرسی، الاحتجاج، مطبعه النعمان، نجف.
12.عاملی، شیخ حر (1409) ، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت، قم.
13.عسقلانی، ابن حجر (1408ق) فتح الباری، شرح صحیح امام ابی عبدالله محمدبن اسماعیل بخاری، دارلاحیاء التراث العربی، بیروت.
14. علامه قندوزی (1413) ینابیع الموده لذوی القربی، حسینعلی جمال، دارالاسوه، قم.
15. فیروزآبادی (1366) ،فصائل الخمسه، دارالکتاب الاسلامیه، تهران.
16. فیض کاشانی، ملامحسن، منهج الصادقین، علمیه اسلامیه، تهران.
17.قائمی، علی (1376) ، فاطمه برترین بانوی اسلامی، هجرت، قم.
18.محمدی اشتهاردی،محمد،نگاهی بر زندگیحضرت فاطمه (س) ، انتشارات ناصر، چ5، قم.
19.مجلسی، محمد باقر (1403) ، بحارالانوار، چ سوم، دارالاحیاء الثراث العربی، بیروت.
. طلبه سطح سه [1]