مقاله تکریم زن از دیدگاه امیر المومنین امام علی علیه السلام در نهج البلاغه
عنوان
تکریم زن در نهج البلاغه
پژوهشگر:
صدیقه کریمی مقدم
فروردین 1395
چکیده:
خداوند متعال انسانها را از دو جنس زن و مرد آفرید و هر کدام را به ویژگیها و صفات خاصی آراست تا با کسب خوبی ها و شایستگی ها به کمالات معنوی دست یابند و با گام نهادن در صراط مستقیم استعدادهایشان را شکوفا سازند. اسلام برتری افراد را به زن و مرد بودن نمی داند، بلکه آن را در گرو ایمان خالص، عمل صالح و انجام تکالیف الهی دانسته و هیچ عملی را ولو اندک ضایع و بی پاداش نمی گذارد.باتوجه به اینکه در برخی جوامع دیدگاه نادرستی نسبت به زنان وجود دارد شایسته است مقالات وکتبی در زمینه ی تکریم زنان با استناد به منابع اصیل اسلامی نگاشته گردد
در مقاله حاضردر همین راستا تنظیم گردیده ،در این مقاله مختصرا به مباحث فطرت زنان،وظایف زنان،تکریم زنان، معرفي الگوي مشاركت اجتماعي زن ،مقام مادری زنان و جايگاه زن در خانواده از دیدگاه امام متقین با اسناد به نهج البلاغه جمع آوری گردیده است
کلیدواژه:
تکریم، زن ،نهج البلاغه.
مقدمه :
حضرت علی (ع) به عنوان شخصیت بزرگ اسلامي ، براي زن و نهاد خانواده ، جایگاه بلندي را ترسیم نموده است . در کلمات گهربار و نيز زندگی مشترك علي (ع) با فاطمه (س) می توان عمق منزلت زن را در اندیشه والای ايشان دریافت .
قرآن ناطق ،حضرت علي عليهالسلام در نگرش جامع نسبت به مسائل زنان در فرازهاي مختلف شامل خطبه، نامه و حكمت به صورت تحليلي ،تفسير قوانين ديني در امور زنان رابيان كرده اند تا هيچ نقطه ابهامي در برنامهريزي مسائل زنان باقي نماند. در مجموعه پربار نهجالبلاغه، مباحث زنان در 53 مورد كه به صورت تفضيلي در 25 خطبه، يك نامه و سيزده حكمت ذكر شده است، در این مقاله نگاهي كوتاه به تکریم زن از ديدگاه علي (ع) پرداخته شده است.
جايگاه زن از ديدگاه حضرت علي (ع):
فطرت زنان:
زن موجودی ظريف، با احساس و عاطفه قوي است که خداوند متعال او را آفرید تا بخشي از بار رسالت تعليم و تربيت جامعه را بر دوش گیرد و در مسیر کمال گام بردارد . خداوند زن را که مظهر جمال الهی است ، آفرید و او را مایه ي آرامش و سکون همسر قرار داد ، تا خانه و خانواده را در سایه ی عطوفت و رحمت خود بیاراید . چراکه رحمت و مودت، مایه ی بقای زندگی است . ) امام متقيان توجه به فطرت زنان، لطافت و زيبايي زن را عامل مهمي در حفظ و حراست از زن ميدانند و بيان ميدارند: «ان المرأة ريحانة ليست بقهرمانة»؛ «همانا زن گل است، قهرمان نيست» (نامه 31، فراز آخر)،
بر اساس اين سخن ، زن ، همانند گلی است كه بايد از آن مراقبت شود تا با طراوات و تازه بماند و بتواند در پرتو عطر و لطافت خويش ، كانون خانواده را زيبا و با صفا سازد .
به دليل ارزش و جایگاهی که اسلام برای زن قائل است ، سفارشهای بسیاری درزمینه تکريم ، محبت و احترام به زن بیان شده است . دین اسلام ، زن را از جایگاه زن بودنش مورد تقدیر قرار می دهد . علی (ع ) دراین باره به نقل از پيامبر مي فرمايد : ” احترام بانوان را پاس نمي دارد ، مگر كسي كه بزرگوار و كريم است و به ایشان اهانت نمي نماید مگر كسي كه پست و فرو مایه است . ” ( نهج الفصاحه ، علائي رحماني ، فاطمه ، به نقل از کتاب زن از ديدگاه نهج البلاغه)
اهميت به استعداد و توانايي زن و قابليتهاي اجرايي متعدد او همانند تعليمپذيري، هدفداري و مسئوليتپذيري در برنامهريزي زن در خانواده قابل توجه است، چرا كه دوري از فطرت، بزرگترين ضربات را به توازن، تعادل و تكامل زن وارد ميسازد.
وظایف زنان:
زنان به وظايف اصلي خود توجه كنند شايد امروز در جامعه شاهد باشيم كه زنان سعي دارند در برخي شغلهايي وارد شوند كه هيچگونه سنخيتي با روحيات آنها ندارد، در حالي كه امام اول شيعيان در خصوص واگذاري وظايف به زنان ميفرمايند: «لاتملك المرأة من الامر ما يجاوز نفسها، فان ذلك انعم لحالها و ارخي لبالها و ادوم جمالها»؛ به زنان بيش از توان آنها امور مربوطه را تحميل نكنيد، زيرا اين رعايتها براي حال آنها مناسبتر، براي آرامش خاطرشان سودمندتر و براي دوام زيبايي آنها موثرتر است.
البته بانوان گاهي فراموش ميكنند كه وظيفه اصلي زن مسلمان در وهله اول شوهرداري، تربيت فرزندان است و انجام درست اين وظايف شالوده اصلي نظام اسلامي را تضمين ميكند تا راه سعادت و كمال الهي را سريعتر و بي خطر طي كنند. وصي رسول خدا با درك اين موضوع چنين به جامعه زنان خطاب ميكند: «جهاد المراة حسن التبعل»؛ جهاد زن، خوب شوهر داراي كردن است. بنابراين شيوه صحيح همسرداري كه ريشه استحكام خانواده در آن نهاده شده است،
يكي از اصول مهم استراتژيك مسائل زنان است كه ضروري ميباشد نظام اجتماعي، براي استحكام آن برنامهريزي كند.
تکریم زنان:
* تكريم زنان يكي از شاخصهها و نتايج مهم حكومت ديني است امام علي عليهالسلام در خطبه 105 فراز 9 تا 11، به بيان نعمتهاي وسيع حكومت ديني ميپردازند و تكريم زنان را يكي از شاخصهها و نتايج مهم حكومت ديني ميخوانند: «وقد بلغتم من كرامه الله تعالي لكم منزله تكريم بها اماوكم و توصل بها جيرانكم…»؛ براثر كرامت الهي مقام و منزلتي يافتيد كه (حتي) كنيزان، شما را گرامي داشتند… .
در اينجا مولاي متقيان عليهالسلام احترام به كنيزان (زنان تحقير شده) را شاهد مثالي براي رشد جامعه دانستهاند، چرا كه پيش از اسلام كنيزان داراي هيچ منزلتي نبودند. همچنين حضرت علي عليهالسلام، زنان و مردان را داراي سرمايههاي يكسان خلقتي ميدانند كه هر يك به شكل متفاوتي در زن و مرد نمود پيدا كرده است، هر چند كه زن و مرد در برخي صفات مشترك هستند، اما در برخي ديگر صفات با هم فرق دارند. «خيار خصال النسا شرار خصال الرجال: الزهود الجبن و البخل، فاذا كانت المراة مزهوه لم تمكن من نفسها و اذا كانت بخيله حفظت مالها و مال بعلها و اذا كانت جبانه فرقت من كل شيء يعرض عليها»؛ بهتري خوي زنان، بدترين خوي مردان است كه همانا تكبر، ترس و بخل است؛ پس هر گاه زن متكبره باشد، به كسي جز همسر سر فرود نميآورد و هر گاه بخيل باشد، مال خود و همسرش را حفظ ميكند و هرگاه ترسو باشد، از آنچه به او روي مي آورد، ميترسد. (حكمت 226)
* معرفي الگوي مشاركت اجتماعي زن در نهجالبلاغه:
امام عارفان با بيان ساختار تشكيلاتي حضور زنان در نهادهاي اجتماعي، بهترين الگوي ممكن در اين حيطه را چنين ايراد ميكنند: «ان استعطت ان لايعرفن غيرك فافعل»؛ اگر ميتواني كاركني كه زنان، غير از تو را(در تشكيلات) نشناسند، چنين كن (نامه 31، فراز 62). براساس مدل ارائه شده امام علي (ع) در چارچوب تشكيلات، ارتباط زنان فقط با مديريت كل است و خواستههاي آنان از طريق رأس مديريت به زير مجموعهها منعكس ميشود. توجه به اين نكته امروزه برنامهريزي مباحث زنان در جهان دچار مشكل اساسي است و دنياي معاصر هنوز در شناخت زن و ويژگيهاي او تصور روشني ندارد و با اصل قرار دادن تشابه زن و مرد به برنامهريزي اقدام ميكنند، هنوز هم نتوانستهاند به بهترين راهكار دست يابند. لذا ضرورت پرداختن به مباحث اساسي اسلام از قبيل قرآن و نهجالبلاغه براي معرفي ارزش و جايگاه والاي زنان در جهان هستي بيش از بيش احساس ميشود.
مقام مادری زنان:
آن حضرت در جایی دیگر ، مقام مادری را مورد تقدیس و ستایش قرار می دهد و می فرماید : اگر فرزند در حق مادر محبت کند ، نمي تواند یک روز بارداری وی را جبران كند.
در جامعه عرب قبل از اسلام ، مردم برای زنان و دختران ارزشی قائل نبودند و اگر كسي داراي فرزند دختر مي شد ، او را زنده بگور می كردند . اما بعد از ظهور اسلام با تلاشهای پیامبر ( ص) ، تحولي بزرگ درباره زنان صورت گرفت و نگرشهاي جدیدی در جامعه بوجود آمد كه زن را مورد تکریم و احترام قرار مي داد . رسول گرامی اسلام (ص) هرگاه فاطمه (س) دختر گرامیش را می دید ، او را بسیار گرامي مي داشت و پیشانی دخترش را می بوسید . اصولا” احترام و نكوداشت مقام زن در سیره و گفتار اهل بيت رسول خدا (ص) جلوه ای شاخص دارد ، چنانکه علی (ع ) می فرماید : ” دختر حسنه است و پسر نعمت ، حسنه ثواب دارد ، ولي از نعمت حساب می کشند ( درباره چگونگي استفاده از آن سوال مي كنند ) ” ( مستدرک ،ابواب الاولاد ، باب 5 ، خ 6 ) و باز آن حضرت می فرماید : ” کسی که دختری دارد ، ياري ، برکت و آمرزش خدا ، شامل حال او مي شود . ” ( همان )
علی (ع ) برای حفظ شخصيت زن و جلوگیری از آسیبهای جسمی و روحی وي ، به مواردی اشاره می کند . از نگاه آن حضرت ، زن می تواند با حفظ حریم خود ، در جامعه حضور یابد و در فعالیتهای اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی شرکت کند و مانع تعدی بیگانگان شود . علی (ع ) به زنان توصیه می کند هنگامي كه براي تحقق مسئولیتهای اجتماعی ، در اجتماع و محافل عمومي حضور مي يابند ، حریم و پوشش مناسب داشته باشند . در اين صورت ، او در برخوردهای اجتماعی از مصونيت لازم برخوردار مي شود.
حیا و پاكدامني اگرچه برای هر فردي نیکو و زيبنده است ، اما براي بانوان نیکوتر و لازمتر است . لذا می بینیم که امام علی (ع ) در حكمت 474 نهج البلاغه می فرماید : ” پاداش مجاهد شهید در راه خدا ، بزرگتر از پاداش فرد پاکدامن نیست که قدرت بر گناه دارد و آلوده نمی شود . همانا انسان پاكدامن ، فرشته ای از فرشته ها ( ي خداوند ) است . ” امروزه زنان بسیاری در اقصی نقاط جهان ، منزلت و حریم انساني خود را به خوبی پاس می دارند
حضرت علی ( ع ) سه خصلت متانت ، احتياط و حسابگري را از ویژگیهای مهم زن مسلمان می داند . از سخن آن حضرت چنین استنباط می شود که زنان باید در مراودات اجتماعی ، متانت و درعین حال قاطعیت داشته باشند . این کار برای جلوگیری از تعدی مردان بيمار دل ، به آنها مفید است . آن حضرت همچنين يادآور مي شود که زنان باید در مراودات اجتماعی ، محتاط ، دانا و زيرك باشند تا مورد طمع و سوء استفاده قرار نگيرند و جامعه به چشم كالايي مصرفي به آنها نگاه نكند . علي (ع) ، ویژگی ديگر زن مسلمان را ، حسابگری بيان مي كند . آن حضرت به زنان حسابگر ارج مي نهد و متذکر مي شود که زنان حسابگر و دقیق ، از مال و آبروي همسر خويش مراقبت می کنند . بنابراین اگر یک زن به سه صفت متانت ، حسابگری و احتیاط مزین باشد ، به راحتی و آزادی می تواند در خانه و اجتماع ، گامهای سازنده و موثری بردارد .
جايگاه زن در خانواده :
ازدواج و تشکيل خانواده ، نياز و ضرورتي است که در سايه ي آن ، انسانها مي توانند به رشد و تعالي برسند . بدون شک ، ارتباط بين اعضاي خانواده ، مهم و در سطح اجتماع تاثيرگذار است . امروزه شاهديم كه صاحب نظران غربي از فروپاشي نهاد خانواده و روند رو به رشد خانواده هاي تک والدي احساس خطر مي كنند و درصدد يافتن راه حلهايي مناسب براي كاستن از پيامدهاي اين مسأله هستند . آدام بورسوا نويسنده و محقق مسائل اجتماعي در ايالت ايلي نويز آمريکا مي گويد : براساس تحقيقات انجام شده ، خانواده هاي امروزي که بدون ازدواج بوجود مي آيند ، منبع قوي براي شکل دهي به فرزندان ندارند و نمي توانند وجدان اخلاقي کودک را به خوبي شکل دهند . اين خانواده ها رو به متلاشي شدن و اضمحلال هستند . امروز 32 درصد از بچه ها نامشروع به دنيا مي آيند ، درحالي که در سال 1970 ، اين تعداد 11 درصد بود . لذا وضعيت بسيار نگران كننده است . ( بورسوا ، آدام ، ” افول اخلاقي آمريکا ” ص 11 )
دين اسلام براي خانواده اهميت محوري قائل است . زنان و مردان هريک در سيستم اجتماعي ، ديني و تربيتي خانواده ، وظيفه و نقشي كليدي برعهده دارند . نقش مهم زن مسلمان در خانواده ، تدبير امور داخلي خانواده و نظارت مسئولانه بر اين كانون پرمهر است . علي (ع) به اين نقش اشاره مي کند و مي فرمايد : « والمراة راعيته علي بيت زوجها و هي مسئوله » / « زن ناظر و مسئول امور خانه و همسرش است . » ( شاملي ، عباسعلي ، فصلنامه کتاب زنان شماره 11 )
او با نظارت صحيح خود در خانواده ، مي تواند فضاي صميمانه و تفاهم آميزي را ايجاد كند و زمينه يک زندگي سالم ، بانشاط و موفقيت آميز را فراهم سازد .
از ديدگاه علي (ع) ، زن در خانواده مسئوليت حساس و خطيري برعهده دارد . خانه داري و رسيدگي به امور فرزندان و تربيت آنها ، به همت و كوشش فراوان نياز دارد . اصولا رسالت مادري ، زيباترين و مقدس ترين وظيفه زنان است و جز مادران فداكار کسي نمي تواند اين نقش را به خوبي انجام دهد . در همين راستا ، وقتي رسول گرامي اسلام ( ص) ، مسئوليتهاي خانه را بين علي (ع) و همسرش فاطمه (س) تقسيم مي كند ، به هريك كاري متناسب با ويژگيهاي زن و مرد محول مي كند . علي را به کارهاي بيرون از منزل / و فاطمه را به رسيدگي به امور خانه و پرورش فرزندان ترغيب مي کند . حضرت فاطمه (س) از اين نوع تقسيم كار كه هماهنگ با شخصيت و ويژگيهاي زن است ، خشنود مي شود و خدا را سپاس مي گويد
از نقشهاي مهم زن در کانون خانواده ، راز داري و صداقت نسبت به همسر است . صداقت و راستی ، مهمترین عامل تحکیم خانواده است که موجب جلب اعتماد متقابل مي شود و رفتار محبت آميز را بین زن و شوهر پديد مي آورد . بدیهی است زن و شوهر از دو خانواده متفاوت هستند كه معمولا فرهنگ و برخي عادتهاي آنها نيز متفاوت است . ایجاد تفاهم بین این دو فرد ، به تلاش و فداكاري نياز دارد . البته در این خصوص ، زن ، نقش بارزتري درزمينه همگرايي خانواده ايفا مي كند . شاید از همین رو است که بزرگان دين ، رفتار خوب زن با شوهر و به عبارتي خوب شوهر داري كردن را به منزله جهاد دانسته اند . یعنی ارزش مدارا و برخورد کريمانه زن با همسرش ، همچون جهاد مجاهدي است كه در راه خدا به مبارزه برخاسته است .
علي (ع) تمام سعي خويش را بکار مي بست تا مردان جامعه ، جایگاه ارزشمند زنان را درک کنند و بدانند که همسر و اعضاي خانواده ، بيش از هرچيز به مهر و محبت نياز دارند و هيچگونه خشونت و بي حرمتي شايسته آنان نيست . آن حضرت مي فرمود : ” مردي که همسرش را بيازارد ، نماز و هيچ کار خيري از او نزد خداوند پذيرفته نيست و نخستين کسي است که وارد آتش مي شود . ” ( وسائل ، ابواب احکام الاولاد ، باب 7 ، خ 1 )
علي (ع) همچنين مي فرمايد : ” هرکه به اهل ( خانواده ) خود بدي كند ، از او اميد احساني نسبت به ديگران نمي رود . » ( ابن ابي الحديد ، شرح نهج البلاغه ، ج 12 ، ص 163 )
به عبارت دیگر ، چنين فردي در مسئوليتهاي مهم اجتماعي و حتي در اداره زندگي فردي ، از شايستگيهاي لازم برخوردار نيست . به دليل عاطفي بودن زن ، مرد بايد در شکستها و ناكاميها ، تکيه گاه محكم او باشد و درعين حال ، لازم است درپرتو مهر و عطوفت زن نيز مرد به آرامش و تعالي برسد .
بسياري از گرفتاريهاي خانوادگي به مسائلی مربوط مي شود که از سوي يکي از زوجين به ديگري تحمیل مي شود . گاه نيز برخي اختلافات خانوادگي به مسائل جزئی و كم اهميت و يا درخواستهاي غيرمنطقي زن يا شوهر بر مي گردد . اما علي (ع ) ، خواسته هاي غير منطقي زن و شوهر از هم را براي زندگي مشترك ، آسيب زا مي داند و از زنان و مردان مي خواهد كه در زندگي ، به هم مودت بورزند ، چيزي را به يكديگر تحميل نكنند و زمينه رنجش هم را فراهم ننمايند . آن حضرت ، 9 سال با همسرش فاطمه ( س) با صفا و صميميت تمام زندگی کرد و وقتی از او درباره زندگي مشترکشان سوال شد ، فرمود : ” خدا را گوه مي گيرم که در هيچ موردي فاطمه ( س ) را به خشم نياوردم و به او هيچ کاري را تحميل نكردم . فاطمه ( س ) نيز چنين بود که در هيچ موردي خشم مرا برنيانگيخت و در هيچ امري از من سرکشي نکرد . “( شاملي ، عباسعلي به نقل از فصلنامه کتاب زنان شماره 11(
از آنجا که هدف اصلي پيوند ازدواج و تشکیل خانواده ، رسيدن به آرامش جسم و روان و تداوم نسل است ، بايد معيارهاي انتخاب همسر بگونه اي باشد که ايجاد يك خانواده پايدار را تضمين كند . علی
(ع) در موارد مختلف معیارهای انتخاب همسر نیکو را بیان فرموده است . یکی از این معیارها ، هم کفو بودن زن و مرد است . يعني زن و مرد ، هم شآن و همتاي يکديگر باشند ، زبان و منطق هم را بفهمند و در بعد اعتقادي و فكري به يكديگر نزديك باشند و همديگر را كامل كنند . چنانکه علي (ع) مي فرمايد : مومن هم کفو مومن است . ” ( همان )
در جايي مي گويد : ” هر مردي همسنگ و همترازش را از بين زنان برگزيند . زن هم در گزينش همسر ، مردي را انتخاب کند که همسنگ او باشد .” ( مرحوم المقوم ، وفات الصديقه ، ص 23 ) از نظر اسلام ، هم شآن بودن زن و شوهر ، دين ، فرهنگ ، شخصيت و اخلاق و برخي خصوصيات جسمي را شامل مي شود . در اين رابطه ، ويژگيهاي ظاهري چون سن و هوش و ساير عوامل فردي نيز مي تواند از معيارهاي انتخاب همسر باشد .
به اين ترتيب ، مناسب است زنان و مردان در آستانه ازدواج ، براي پيشگيري از مشکلات آينده ، به ويژگيها و شرايط يکديگر توجه داشته باشند و همسري را برگزينند كه از نظر صفات كلي به آنها نزديک باشد . درمجموع با انتخاب درست و همچنين تفاهم و گذشت و شكيبايي مي توان محيطي آرام ، سالم و سرشار از موفقيت را براي همسر و فرزندان مهيا نمود
نتیجه گیری:
با بررسی نهج البلاغه درباره ی تکریم زنان می توان دریافت که امام علی علیه السلام زن رااینگونه تعریف می کند: زنان مانند مردان دارای مقام ومنزلت مساوی هستند با این تفاوت که زنان دارای فطرتی لطیف هستند بنابر این فطرت دارای وظایف خاصی هستند، از نگاه آن حضرت ، زن می تواند با حفظ حریم خود ، در جامعه حضور یابد و در فعالیتهای اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی شرکت کند و مانع تعدی بیگانگان شود .البته زن درمسئوليتهاي مهم اجتماعي و حتي در اداره زندگي فردي ، به دليل عاطفي بودنش از شايستگيهاي لازم برخوردار نيست. بنابر این مرد بايد در شکستها و ناكاميها ، تکيه گاه محكم او باشد و درعين حال ، لازم است درپرتو مهر و عطوفت زن ، مرد به آرامش و تعالي برسد .پس اگر هر کدام در جایگاه اصلی خود قرار گیرند بنیان خانواده پایدار خواهد ماند.
در جای دیگر امام علی (ع)، مقام مادری را مورد تقدیس و ستایش قرار داده که این مقام در درون زن نهاده شده است
منابع:
نهج البلاغه
ابن ابي الحديد ، شرح نهج البلاغه
علائي رحماني ، فاطمه ، زن از ديدگاه نهج البلاغه ، انتشارات سازمان تبليقات اسلامي ، زمستان 1369
واتسون ، هلن ، ترجمه بحراني ، مرتضي ، ” زنان و حجاب ” فصلنامه کتاب زنان شماره 20
شاملي ، عباسعلي ، ” منزلت زن در انديشه والاي اميرالمومنين ( ع ) ” فصلنامه کتاب زنان شماره 11 )
نهج الفصاحه
بورسوا ، آدام ” افول اخلاقي آمريکا ” ماهنامه سياحت غرب ، مرکز پژوهش هاي اسلامي صداوسيما ، سال دوم ، شماره هفدهم ، آذر 1383